ایران، با تاریخ و تمدنی غنی که به هزاران سال پیش بازمی‌گردد، همواره یکی از کانون‌های مهم شکل‌گیری تمدن‌های بشری بوده است. از دوران‌های ماقبل تاریخ که انسان‌ها به‌طور عمده در زندگی شکارگر-گردآورنده و سپس کشاورزی ابتدایی به سر می‌بردند، تا ظهور تمدن‌های پیچیده مانند ایلامیان، ایران شاهد تحولات عظیمی در تاریخ خود بوده است. در این مقاله، به بررسی تاریخ ایران از دوران‌های باستانی و ماقبل تاریخ تا پیش از شکل‌گیری تمدن ایلامی خواهیم پرداخت و روند تحول زندگی بشر را در این سرزمین پی خواهیم گرفت
quoting
naddr1qv…zm4g۱. دوران پالئولیتیک (عصر حجر قدیم)
دوران پالئولیتیک یا عصر سنگ قدیم، اولین دوره از تاریخ بشری است که به زمانی برمی‌گردد که انسان‌ها هنوز به‌طور عمده در زندگی شکارچی-گردآورنده بودند و ابزارهای ابتدایی سنگی را برای تأمین غذا و سایر نیازهای خود استفاده می‌کردند. این دوران بیش از ۲٫۵ میلیون سال به طول انجامید و انسان‌ها در آن زندگی سخت و متکی به شکار و گردآوری میوه‌ها و گیاهان داشتند. در ایران، این دوره بیشتر در مناطق غربی و مرکزی کشور شواهدی از سکونت انسان‌های اولیه به‌جا گذاشته است.
مناطقی مانند غارهای میرعماد در لرستان و غار شوش در جنوب غرب ایران، از مکان‌های مهم این دوران هستند که نشان‌دهنده حضور انسان‌های نئاندرتال و هوموساپینس در این منطقه هستند. ابزارهای سنگی کشف‌شده از این مکان‌ها، نشان‌دهنده استفاده انسان‌های اولیه از سنگ‌ها برای ساخت چاقوها، تیغه‌ها و ابزارهای مختلف برای شکار و جمع‌آوری غذا بوده است. در این دوران، انسان‌ها همچنان در گروه‌های کوچک زندگی می‌کردند و عمدتاً به‌صورت پراکنده در مناطق مختلف سکونت داشتند.
۲. دوران نوسنگی (Neolithic)
دوران نوسنگی، که آغاز آن به حدود ۱۰,۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد، به‌عنوان یکی از تحولات اساسی تاریخ بشری شناخته می‌شود. در این دوره، انسان‌ها به تدریج از زندگی شکارگری به کشاورزی و دامداری روی آوردند. این تغییر، نه تنها در سبک زندگی بشر، بلکه در ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جوامع نیز انقلابی بزرگ ایجاد کرد. انسان‌ها برای اولین بار گیاهان را کشت و از آنها برای تأمین غذا استفاده کردند و همچنین دام‌ها را اهلی کردند.
در ایران، از جمله مهم‌ترین مکان‌هایی که نشان‌دهنده آغاز کشاورزی و زندگی روستایی است می‌توان به چغاگلان در کردستان اشاره کرد. این منطقه یکی از اولین محوطه‌های باستانی است که شواهدی از کشاورزی اولیه در آن پیدا شده است. همچنین تل برآفتاب در کرمانشاه و تل هندیجان در جنوب غرب ایران نیز از دیگر سایت‌های مهم نوسنگی هستند که شواهدی از نخستین جوامع کشاورزی و دامداری در آنها به‌دست آمده است.
زندگی در این دوران به‌طور عمده در روستاهای کوچک متمرکز بود و مردم در کنار کشاورزی و دامداری، به‌صورت ابتدایی صنایع دستی نیز تولید می‌کردند. این دوره شروعی برای روابط تجاری و فرهنگی میان جوامع مختلف بود که به تدریج پیچیدگی‌های بیشتری پیدا کرد.
۳. دوران مس و سنگ (Chalcolithic)
دوران مس و سنگ که به آن دوران چاله‌کولیتیک نیز گفته می‌شود، مرحله‌ای میان دوران نوسنگی و مفرغ است که حدود ۵,۰۰۰ سال پیش آغاز شد. در این دوران، انسان‌ها از فلزات، به‌ویژه مس، استفاده کردند و ابزارهایی ساختند که در کنار ابزارهای سنگی قرار می‌گرفت. این دوره، به‌ویژه به‌عنوان دوران گذار از عصر سنگ به عصر مفرغ شناخته می‌شود.
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این دوران، استفاده اولیه از فلزات است که امکان ساخت ابزارهایی با دقت و کارایی بالاتر را فراهم کرد. در کنار کشاورزی و دامداری، تجارت و ارتباطات میان جوامع مختلف شروع به گسترش کرد و باعث تبادل کالاها و ایده‌ها بین مناطق مختلف شد. از مهم‌ترین محوطه‌های باستانی این دوره می‌توان به تپه سیلک در کاشان اشاره کرد که در آن آثار بسیاری از زندگی کشاورزی، صنایع دستی و حتی شواهدی از ساخت‌وسازهای ابتدایی پیدا شده است.
تپه نوشیجان در همدان نیز یکی دیگر از سایت‌های مهم این دوران است که در آن آثار مس و ابزارهای فلزی کشف شده است. این آثار نشان‌دهنده توسعه فنون فلزکاری و استفاده از مس برای ساخت ابزارهای پیچیده‌تر در این دوره است.
۴. دوران مفرغ (Bronze Age)
دوران مفرغ، که از حدود ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد آغاز شد، یکی از مهم‌ترین دوران‌ها در تاریخ بشری است. در این دوره، استفاده از فلز مفرغ برای ساخت ابزار، سلاح‌ها و اشیاء تزئینی گسترش یافت. دوران مفرغ نه‌تنها از نظر تکنولوژیکی بلکه از نظر فرهنگی و اجتماعی نیز اهمیت زیادی دارد، زیرا در این دوره جوامع انسانی پیچیدگی‌های بیشتری پیدا کرده و به‌تدریج به تمدن‌های بزرگتری تبدیل شدند.
ایران در دوران مفرغ شاهد شکل‌گیری تمدن‌های اولیه‌ای همچون ایلامیان بود. این تمدن‌ها در جنوب غربی ایران (مناطق کنونی استان خوزستان و استان ایلام) و در نواحی شمال غرب کشور ریشه دوانیدند. در این دوران، ساختارهای سیاسی و اجتماعی پیچیده‌تر شد و نشانه‌های اولیه از شکل‌گیری دولت‌های شهری و پیشرفته‌تر به‌وجود آمد.
یکی از مهم‌ترین سایت‌های باستانی این دوره، تپه حسنلو در آذربایجان غربی است که شواهدی از یک تمدن پیشرفته با استفاده از مفرغ در آن پیدا شده است. این تپه که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین محوطه‌های باستانی شناخته می‌شود، آثار مختلفی از جمله سلاح‌ها، ابزارها و مصنوعات هنری از دوران مفرغ را در خود جای داده است. همچنین، تپه سفالی در جنوب غرب ایران نیز نشان‌دهنده روند پیشرفت در استفاده از مفرغ و تغییرات فرهنگی در این دوره است.
در این زمان، جوامع انسانی به‌طور گسترده‌تری در زمینه‌های کشاورزی، تجارت، فنون ساخت‌وساز و هنرهای تزئینی فعالیت می‌کردند. استفاده از مفرغ نه‌تنها به ارتقاء صنعت و فنون مرتبط با آن کمک کرد، بلکه زمینه را برای ظهور تمدن‌های بزرگ‌تر مانند ایلامیان فراهم آورد.
نتیجه‌گیری
تاریخ باستانی ایران گواهی است بر تکامل انسان‌ها از دوره‌های ابتدایی شکارگری و گردآوری به جوامع پیچیده‌تر کشاورزی، دامداری و تولید صنایع دستی و فلزی. این تحولات از دوران پالئولیتیک تا دوران مفرغ باعث شد تا ایران به یکی از کانون‌های مهم تمدن‌سازی در تاریخ بشری تبدیل شود. پیشرفت‌های تکنولوژیکی، ساختارهای اجتماعی پیچیده‌تر و گسترش ارتباطات تجاری و فرهنگی در این دوره‌ها، زمینه‌ساز ظهور تمدن‌های بزرگ و پیچیده‌ای مانند ایلامیان، هخامنشیان و ساسانیان شد که در تاریخ ایران و جهان نقش مهمی ایفا کردند.
این تاریخچه در کنار آثار باستانی که از این دوران به‌جا مانده است، همچنان دلیلی برای عظمت و شکوه تمدن ایران در تاریخ بشر است.